bihar board class 10th sanskrit chapter 3 | आलस कथा | पीयूषम
bihar board class 10th sanskrit chapter 3 | आलस कथा
bihar board class 10th sanskrit chapter 3 solutions aalas katha piyusham sanskrit solutions
बिहार बोर्ड संस्कृत पीयूषम Solutions Class 10 प्रश्न उत्तर
- अयं पाठः विद्यापतिकृतस्य कथाग्रन्थस्य पुरुषपरीक्षेतिनामकस्य अशविशेषा वर्तते । पुरुषपरीक्षा सरलसंस्कृतभाषायां कथारूपेण विभिन्नानां मानवगुणानां महत्त्वं वर्णयति, दोषाणां च निराकरणाय शिक्षां ददाति ।
हिन्दी- यह पाठ विद्यापतिकृत सरल संस्कृत भाषा में कथा रूप से विभिन्न मानवीय गुणों का महत्त्व वर्णन करता है और दोषों को निराकरण के लिए शिक्षा देता है ।
- आसीत् मिथिलायां वीरेश्वरो नाम मन्त्री । स च स्वभावाद् दानशीलः ।
हिन्दी— मिथिला में वीरेश्वर नाम के मंत्री था। वह स्वभाव से दानशील और दयावान था ।
3.निर्गतीनां च सर्वेषामलसः प्रथम मतः । किञ्चिन्न क्षमते कर्त्तुं जाठरेणाऽपि वह्निना ॥
हिन्दी – निकृष्टों या अकर्मण्यों में आलसियों का प्रथम स्थान है, क्योंकि वह जठराग्नि, अर्थात् पेट की ज्वाला को शान्त करने के लिए कुछ नहीं कर सकता ।
- ततोऽलसपुरुषाणां तत्रेष्टलाभं श्रुत्वा बहवस्तुन्दपरिमृजास्तत्र वर्त्तुलीबभूवुः ।
हिन्दी-तब आलसियों को इच्छित लाभ सुनकर बहुत से बिना परिश्रम भोजन पाकर तोन्द बढ़ाने वाले वहाँ इकट्ठे हो गये ।
- स्थितिः सौकर्यमूला हि सर्वेषामपि संहते । सजातीनां सुखं दृष्ट्वा के न धावन्ति जन्तवः ॥
हिन्दी – सुविधाजनक स्थिति ही सभी चाहते हैं। बिना हाथ पैर हिलाए सभी सुख-सुविधा और भोजन चाहते हैं, फिर भला अपने सजातियों से सुख उपभोग करते हुए कौन जन्तु न दौड़ जायेगा ?
- पश्चादलसानां सुखं दृष्ट्वा धूर्ता अपि कृत्रिममालस्यं दर्शयित्वा भोज्यं गृह्णन्ति ।
हिन्दी — इसके पश्चात् आलसियों को ऐसा सुख देखकर धूर्त लोग भी बनावटी आलस्य दिखाकर भोजन प्राप्त करने लगे।
- ततो गृहलग्नं प्रवृद्धमग्निं दृष्ट्वा धूर्ताः सर्वे पलायिताः । पश्चादीषदलसा अपि पलायिताः । चत्वारः पुरुषास्तत्रैव सुप्ताः परस्परमालपन्ति ।
हिन्दी—इसके बाद घर में लगी आग को बढ़ती हुई देखकर सभी धूर्त भाग गये। पीछे थोडे आलसी भी भागे। चार पुरुष वहीं (अपने स्थान पर) सोये रहकर परस्पर वार्तालाप करने लगे ।
- ततश्चतुर्णामपि तेषामेवं परस्परालापं श्रुत्वा वहिनं च प्रवृद्धमेषामुपरि पतिष्यन्तं दृष्ट्वा नियोगिपुरुषैर्वधभयेन चत्वारोऽप्यलसाः केशेष्वावाकृष्य गृहीत्वा गृहाद् बहिःकृताः । पश्चात्तानालोक्य तैर्नियोगिभिः पठितम् –
हिन्दी-उन चारों का परस्पर वार्तालाप सुनकर और बढ़ी अग्नि की ज्वाला उनके ऊपर गिरेगी व्यवस्थापकों ने वे जल कर मन न जायें, इस भय से उन चारों आलसियों के केश पकड़कर घसीटते हुए घर से बाहर निकाला। पीछे उन आलसियों को देखकर वे व्यवस्थापक लोग यह श्लोक पढ़ा-
- पतिरेव गतिः स्त्रीणां बालानां जननी गतिः । नालसानां गतिः काचिल्लोके कारुणिकं बिना ॥
हिन्दी — स्त्रियों के गति मात्र उसके पति हैं और बच्चों की गति उसकी माँ, ठीक आलसियों की गति भी इस संसार में केवल दयावान ही है ।
- पश्चात्तेषु चतुर्ष्वलसेषु ततोऽप्यधिकतरं वस्तु मन्त्री दापयामास ।
हिन्दी — इसके बाद उन चारों आलसियों को पहले से अधिक चीजें मंत्री देने लगे ।
bihar board class 10th sanskrit chapter 3 | आलस कथा | मौखिकः
- अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि वदत –
प्रशन-
(क) इयं कथा कस्मात् ग्रन्थात् उद्धृताऽस्ति?
उत्तरम् – इयं कथा पुरुषपरीक्षा ग्रन्थात् उद्धृताऽस्ति ।
प्रशन (ख) अस्यां कथायां कस्य महत्त्वम् वर्णितम् अस्ति ? asyan kathaya kasya mahatwam warnitam asti |
उत्तर— अस्यां कथायां कारुणिकस्य महत्त्वम् वर्णितम् अस्ति
प्रशन –
(ग) अस्याः कथायाः रचनाकारः कः ?
उत्तर— अस्याः कथायाः रचनाकार: विद्यापतिः ।
प्रशन-
(घ) इयं कथा कि शिक्षयति ?
उत्तर— इयं कथा शिक्षयति आलस्यं महान् रोगः अस्ति ।
प्रशन-
(ङ) विद्यापतिः कः आसीत् ?
उत्तर— विद्यापतिः लोकप्रियः मैथिलकविः आसीत ।
प्रशन-
(च) अस्यां कथायां कस्य दोषस्य वर्णनम् अस्ति ?
उत्तर— अस्यां कथायां आलसस्य दोषस्य वर्णनम् अस्ति ।
प्रशन-
(छ) मिथिलायाः मन्त्री कः आसीत् ?
उत्तर— मिथिलायाः मन्त्री वीरेश्वरः आसीत् ।
प्रशन-
(ज) कं दृष्ट्वा सर्वे धूर्ताः पलायिताः?
उत्तर— अग्निलगां गृहं दृष्ट्वा सर्वे धूर्ताः पलायिताः ।
प्रशन-
(झ) अलसशालायां बहुद्रव्यव्ययं दृष्ट्वा तन्नियोगिपुरुषैः किं परामृष्टम् ?
उत्तर— यदक्षमबुद्ध्या करुणया केवलमलसेभ्य: स्वामी वस्तूनि दापयति, कपटेनाऽनलसा अपि
गृह्णन्ति इत्यस्माकं प्रमादः ।
- अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तरम् एकशब्देन दत्त-
प्रशन-
(क) अग्निं दृष्ट्रा के पलायिता: ?
उत्तर— धूर्ताः
प्रशन-
(ख) कति पुरुषाः सुप्ता आसन् ?
उत्तर— चत्वारः
प्रशन-
(ग) एकः पुरुषः किम् अवदत् ?
उत्तर— कथमयं कोलाहल?
प्रशन-
(घ) द्वितीयः पुरुषः किम् अवदत् ?
उत्तर— अस्मिन् गृहे अग्निर्लग्नोऽस्ति ।
प्रशन-
(ङ) तृतीयः पुरुषः किम् अवदत् ?
उत्तर— कोऽपि तथा धार्मिके नास्ति यः इदानीं जलादैर्वासोभिः कटैस्मिन् प्रावृणोतति?
प्रशन-
(च) चतुर्थः पुरुषः किम् अवदत् ?
उत्तर— तूण्णी कथं न तिष्ठति ?
प्रशन-
(छ) वीरेश्वरः कः आसीत् ?
उत्तर— मन्त्री
प्रशन-
(ज) तस्य स्वभावः कीदृशः आसीत् ?
उत्तर— कारुणिक:
प्रशन-
(झ) अलसानां सुखं दृष्ट्रा के कृत्रिमालस्यं दर्शयित्वा भोजनं गृह्णन्ति स्म ?
उत्तर— धूर्ताः
bihar board class 10th sanskrit chapter 3 | आलस कथा लिखितः
- रिक्तस्थानानि पूरयत
प्रशन- (क) स्थितिः………….धावन्ति जन्तवः ।
उत्तर— स्थितिः सौकर्यमूला हि सर्वेषामपि संहते । सजातीनां सुखं दृष्ट्वा के न धावन्ति जन्तवः ||
प्रशन-
(ख) निर्गतीनां …………. वह्निना ।
उत्तर— निर्गतीनां च सर्वेषामलसः प्रथमो मतः। किञ्चिन्न क्षमते कर्तुं जाठरेणाऽपि वह्निना ।।
प्रशन-
(ग) कपटेनाऽनलसा अपि गृह्णन्ति इत्यस्माकं…………!
उत्तर— प्रमादः
प्रशन-
(घ) विद्यापतिः लोकप्रियः…………..आसीत्।
उत्तर— मैथिल कविः
प्रशन-
(ङ)नीतिकाराः आलस्यं…………..मन्यन्ते।
उत्तर— रिपुरुवं
प्रशन-
(च) आसीत् मिथिलायां………….नाम मन्त्री ।
उत्तर— वीरेश्वरो
प्रशन-
(छ) पश्चादलसानां सुखं दृष्ट्वा धूर्ता अपि कृत्रिममालस्यं दर्शयित्वा………………. गृह्णन्ति ।
उत्तर— पश्चादलसाना सुखं दृष्ट्वा धूर्ता अपि कृत्रिममालस्यं दर्शयित्वा भोज्य गृह्णन्ति ।
एकपदेन उत्तरत—
प्रशन-
(क) अलसकथायाः कथाकारः कः ?
उत्तर—विद्यापतिः
प्रशन-
(ख) वीरेश्वरो नाम मन्त्री कुत्र आसीत् ?
उत्तर—मिथिलायाम्
प्रशन-
(ग) केषाम् इष्टलाभं कृत्वा तुन्दपरिमृजा वर्तुलीबभूवुः ?
उत्तर- अलसानां
प्रशन-
(घ) कृत्रिमालस्यं दर्शयित्वा भोजनं गृह्णन्ति ?
उत्तर—धूर्ता:
प्रशन-
(ङ) तत्रैव कति पुरुषाः सुप्ताः ?
उत्तर—चत्वार:
4 . उदाहरणम् अनुसृत्य पदनिर्माणं क्रियताम् – उदाहरणम् आलस+ ष्यञ् = उत्तरम् = आलस्यम्
प्रशन-
(क) करुण + ष्य = ……………. ।
उत्तरम् – करुण + ष्य = कारूण्यम् ।
प्रशन-
(ख) बहुल + ष्यञ् = …………… ।
उत्तरम् – बहुल + ष्यञ् = बाहुल्यम् ।
प्रशन-
(ग) प्रधान + ष्यञ् = …………… ।
उत्तरम् – प्रधान + ष्यञ् = प्राधान्यम् ।
प्रशन-
(घ) सरल + ष्यञ् = …………….. ।
उत्तरम् – सरल + ष्यञ् = सारल्यम् ।
प्रशन-
(ङ) तरुण + ष्यञ् = …………….. ।
उत्तरम् – तरुण + ष्यञ् = तारुण्यम् ।
प्रशन-
(च). कठिन + ष्यञ् = ……………….।
उत्तरम् – कठिन + ष्यञ् =काठिन्यम् ।
प्रशन-
(छ) वत्सल + ष्यञ् = …………………. ।
उत्तरम् – वत्सल + ष्यञ् = वात्सल्यम् ।
bihar board class 10th sanskrit chapter 3 | आलस कथा
-
उदाहरणम् अनुसृत्य क्रियापदानि लिखत –
उदाहरणम् – ददाति इत्यस्य प्रेरणार्थके ………….. क्रियापदं भवति ।
उत्तरम् – दापयति ।
प्रश्न:
(क) पश्यति इत्यस्य प्रेरणार्थके……………. क्रियापदं भवति ।
उत्तरम् – प्रेक्ष्यति
प्रश्न:
(ख) करोति इत्यस्य प्रेरणार्थके……………… क्रियापदं भवति ।
उत्तरम् – कारयति
प्रश्न:
(ग) खादति इत्यस्य प्रेरणार्थके …………….क्रियापदं भवति ।
उत्तरम् – खादयति
प्रश्न:
(घ) पठति इत्यस्य प्रेरणार्थके…………….. क्रियापदं भवति ।
उत्तरम् – पाठयति
प्रश्न:
(ङ) गच्छति इत्यस्य प्रेरणार्थके……………. क्रियापदं भवति ।
उत्तरम् – गम्यति
- उदाहरणम् अनुसृत्य प्रश्ननिर्माण क्रियताम् –
उदाहरणम् – वीरेश्वर : कारुणिक : मन्त्री आसीत् ।
प्रश्न : – वीरेश्वरः कीदृशः मन्त्री आसीत् ?
प्रश्न : – (क)धूर्ताः कृत्रिमालस्यं दर्शयित्वा भोजनम् प्राप्नुवन्ति ।
उत्तरम् – धूर्ताः कृत्रिमालस्यं दर्शयित्वा किम् प्राप्नुवन्ति ?
प्रश्न : – (ख) निर्गतीनां प्रथमः अलसः अस्ति।
उत्तरम् – निर्गतीनों प्रथमः कः अस्ति ?
प्रश्न : – (ग) अलसः जाठरेणाऽपि वहिना किमपि कर्तुं न क्षमते ।
उत्तरम् – क : जाठरेणाऽपि वह्निना किमपि कर्तुं न क्षमते ?
प्रश्न : – (घ) नियागिपुरुषाः अलसशालायां वहि दापयित्वा निरूपयामासुः।
उत्तरम् – नियोगिपुरुषाः कषाम् वह्नि दापयित्वा निरूपयामासुः ?
प्रश्न : – (ङ) स्त्रीणां गतिः पतिरेव ।
उत्तरम् – काषाम् गतिः पतिरेव ?
प्रश्न : – (च) बालानां गति : जननी ।
उत्तरम् – केषाम् गति : जननी ?
प्रश्न : – (छ) कारुणिक : अलसानां गतिः ।
उत्तरम् – कारुणिक : केषाम् गतिः ?
bihar board class 10th sanskrit chapter 3 solutions PDF Download
bihar board class 10th sanskrit chapter 2 solutions
bihar board class 10th sanskrit chapter 1 solutions
bihar board class 10th maths solutions
bihar board class 10th Science solutions
bihar board class 10th social science solutions